سندرم متابولیک گروهی از عوامل است که با هم اتفاق می افتد و خطر ابتلا به دیابت، بیماری قلبی و سکته را افزایش می دهد. عوامل خطر عبارتند از چاقی شکمی، فشار خون بالا، سطح قند خون بالا، تری گلیسیرید بالا و کلسترول HDL پایین (کلسترول “خوب”). داشتن سه یا بیشتر از این عوامل خطر به عنوان سندرم متابولیک تشخیص داده می شود.
بیماریهای قلبی و عروقی به عنوان مهمترین عامل مرگ و میر در بسیاری از کشورهای جهان از جمله ایران شناخته می‌شوند. بسیاری از متخصصان این مسئله را با سندروم متابولیک مرتبط می‌دانند. آن‌ها معتقدند که کمبود فعالیت‌های بدنی و اضافه وزن، خطر ابتلا به حمله‌های قلبی و سکته مغزی را افزایش میدهد. ژنتیک، افزایش سن و مقاومت به انسولین هم خطر ابتلا به سندروم متابولیک را بالا می‌برد. در واقع مقاومت به انسولین موجب افزایش قند خون شده که ارتباط نزدیکی با چاقی و اضافه وزن دارد. برای کنترل شرایط و پیشگیری از بیماری‌هایی مانند دیابت و سکته لازم است که حتما تحت نظر پزشک بوده و اقدامات درمانی و کنترل لازم را انجام دهید. برای مشورت با پزشکان متخصص در این زمینه می‌توانید از مشاوره آنلاین پزشکی استفاده کنید و به صورت آنلاین با متخصص گفتگو کنید.
سندروم متابولیک چیست؟
به گروهی از مشکلات که اثر مستقیمی بر بیماری‌هایی قلبی، سکته قلبی، دیابت و سایر مشکلات سلامتی دارند، سندروم متابولیک می‌گویند. این اختلال زمانی تشخیص داده میشود که فرد، حداقل سه مورد از عوامل خطر این گروه یعنی فشار خون بالا، گلوکز خون (قند) بالا، سطوح بالای تری گلیسرید در خون، سطوح پایین کلسترول خوب یا HDL در خون و چاقی شکمی را داشته باشد. سندروم متابولیک با نام‌های دیگری مثل سندروم ایکس، سندروم مقاومت به انسولین یا سندروم دیس متابولیک هم شناخته میشود. تعداد افراد مبتلا به این اختلال با افزایش سن بالا رفته و بیش از چهل درصد افراد در دهه 60 و 70 زندگی خود به آن دچار می‌شوند.
درباره آزمایش کلسترول و انجام آن در منزل بیشتر بدانید
ابتلا به هر یک از این مشکلات، خود به عنوان عامل خطری در بروز بیماریهای قلبی در نظر گرفته میشود. اما زمانی که فرد به بیش از سه مورد از آن‌ها دچار باشد، سندروم متابولیک می‌تواند احتمال ابتلا به یک بیماری قلبی را به شدت افزایش دهد. به عنوان مثال فشار خون بالا یک عامل خطر مهم برای بیماریهای قلبی و عروقی است. اما زمانی که با سطح بالای قند خون ناشتا و چاقی شکمی همراه شود، احتمال ابتلا به بیماریهای قلبی بسیار بیشتر خواهد بود.
این سندروم یک وضعیت جدی سلامتی است که افراد را در معرض خطر بیماریهای قلبی، دیابت، سکته مغزی و بیماریهای مرتبط با تجمع چربی در دیواره عروق یا آترواسکلروز قرار میدهد. علل زمینه‌ای این سندروم شامل اضافه وزن و چاقی شکمی، مقاومت به انسولین، بی‌تحرکی و عدم فعالیت کافی، عوامل ژنتیکی و افزایش وزن هستند. اگر چه این یک اختلال جدی در نظر گرفته میشود، اما میتوان با کاهش وزن خطرات آن را به اندازه قابل توجهی کم کرد. بال بردن فعالیت بدنی و داشتن رژیم غذایی سالم و مفید برای قلب که مصرف شامل مقدار کافی از سبزیجات، غلات کامل، میوه‌ها و ماهی باشد راهکار خوبی برای کاهش خطرات ناشی از سندروم متابولیک است. البته بررسی منظم و کنترل قند خون، کلسترول و فشار خون هم می‌تواند به بهبود شرایط بیمار کمک کند.
سندروم متابولیک در کودکان
سندرم متابولیک یک نگرانی رو به رشد در میان کودکان است و به مجموعه ای از شرایط پزشکی اشاره دارد که خطر ابتلا به بیماری های قلبی عروقی، دیابت نوع 2 و سایر مشکلات سلامتی را افزایش می دهد. کودکانی که مبتلا به سندرم متابولیک تشخیص داده می شوند، سطوح بالاتر فشار خون، چاقی شکمی، تری گلیسیرید بالا، سطوح پایین کلسترول HDL و مقاومت به انسولین را تجربه می‌کنند.
شیوع سندرم متابولیک در کودکان در سال‌های اخیر رو به افزایش بوده است، به طوری که برخی مطالعات تخمین می‌زنند که تا یک سوم کودکان آمریکایی ممکن است به این بیماری مبتلا شوند. عوامل خطر برای سندرم متابولیک در کودکان شامل عادات غذایی ناسالم، عدم فعالیت بدنی و ژنتیک است.
پرداختن به سندرم متابولیک در کودکان در مراحل اولیه بسیار مهم است، زیرا این بیماری در صورت عدم درمان می تواند منجر به عواقب جدی درازمدت سلامتی شود. تغییرات سبک زندگی مانند افزایش فعالیت بدنی، بهبود کیفیت رژیم غذایی و کاهش رفتارهای کم تحرک می تواند به مدیریت سندرم متابولیک در کودکان کمک کند. علاوه بر این، دارو و سایر مداخلات ممکن است در موارد شدیدتر ضروری باشد.
والدین و مراقبان نقش مهمی در پیشگیری و مدیریت سندرم متابولیک در کودکان دارند. با ترویج عادات سبک زندگی سالم، تشویق به فعالیت بدنی منظم و الگوسازی رفتارهای غذایی سالم، والدین می توانند به فرزندان خود کمک کنند تا خطر ابتلا به سندرم متابولیک را کاهش دهند و زندگی سالم تری داشته باشند. برای درمان سندروم متابولیک در کودکان از مشاوره با متخصص غدد آنلاین غافل نشوید و بهترین راه درمان را طی کنید.
علائم سندروم متابولیک
بسیاری از عوامل خطر سندروم متابولیک هیچ علامت یا نشانه خاصی ندارند؛ اما بزرگ بودن دور کمر می‌تواند یک نشانه قابل تشخیص برای آن باشد. در مورد دیابت به خصوص دیابت نوع 2، ممکن است برخی افراد علائم قند خون بالا را داشته باشند. این نشانهها شامل افزایش تشنگی، دفع ادرار زیاد و مکرر به ویژه در شب، خستگی و تاری دید است. در مورد فشار خون هم برخی افراد با سرگیجه، سردردهای مبهم و خونریزی بینی بیش از حد مواجه خواهند بود.
چاقی شکمی یا بالا بودن اندازه دور شکم به عنوان نشانه مهمی از سندروم متابولیک شناخته میشود
در مورد سندروم متابولیک علائم فیزیکی فوری وجود ندارد و بیشتر مشکلات مرتبط با این اختلال با گذشت زمان و کم کم ایجاد می‌شوند. به همین دلیل به افرادی که در اثر سبک زندگی ناسالم یا چاقی در معرض سندروم متابولیک قرار دارند توصیه میشود که با مراجعه به پزشک و انجام آزمایش‌هایی که فشار خون، سطح قند و کلسترول خون آن‌ها را اندازه‌گیری می‌کند، ابتلا به آن را بررسی کنند. این کار علاوه بر کمک به کنترل بیماری می‌تواند در تشخیص زودهنگام بیماری‌ها و انجام اقدامات درمانی مناسب موثر باشد.
عوامل خطر سندروم متابولیک
پنج وضعیتی که در ادامه به آن‌ها اشاره میشود، عوامل خطر سندروم متابولیک هستند. بعضی افراد ممکن است به یک یا دو مورد از این مشکلات دچار باشند، اما معمولا همه آن‌ها با هم مشاهده می‌شوند. در صورتی که فردی به سه مورد از این عوامل یا بیشتر دچار باشد، احتمالا مبتلا به سندروم متابولیک تشخیص داده میشود. این عوامل خطر عبارتند از:
فشار خون بالا
زمانی که قلب خون را پمپاژ می‌کند، نیرویی از طرف خون به دیواره عروق وارد میشود. این همان نیرویی است که در اصطلاح فشار خون نامیده میشود. اگر این فشار در طول زمان افزایش یافته و بالا بماند، می‌تواند به قلب آسیب زده و منجر به ایجاد پلاک شود. پزشکان فشار خون 130 بر روی 85 میلی‌متر جیوه را بالاترین حد فشار خون مجاز می‌دانند. کسانی که فشار خون آن‌ها به طور مداوم بالاتر از 140 بر روی 90 میلی‌متر جیوه است، در خطر مشکلات قلبی قرار دارند.
دور کمر بزرگ
به این وضعیت چاقی شکمی یا فرم بدن سیبی شکل هم می‌گویند. جمع شدن چربی اضافه در ناحیه شکم و معده نسبت به تجمع چربی در سایر نواحی مثل باسن، عامل خطر جدی برای بیماریهای قلبی است. پزشکان می‌گویند که اندازه دور کمر مناسب برای مردان 100 و زنان حدود 88 سانتی‌متر است.
بالا بودن قند خون ناشتا
قند خون بالا در حالت ناشتا می‌تواند نشانه اولیه ابتلا به بیماری دیابت باشد. این بیماری علاوه بر خطرات بالقوه خود بر سلامتی، به عنوان عاملی برای چاقی و سایر مشکلات ناشی از آن شناخته میشود. قند خون در حالت ناشتا باید کمتر از صد میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد.
سطح تری گلیسرید بالا
تری گلیسرید نوعی چربی است که در خون وجود دارد. سطوح بالای آن در خون به عنوان یک عامل خطر بالقوه برای بیماریهای قلبی در نظر گرفته میشود. میزان کلسترول خون نباید بیش از 150 میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد.
سطح پایین کلسترول خوب یا HDL
HDL که کلسترول خوب هم نامیده میشود به حذف کلسترول بد از عروق خونی کمک می‌کند. هر چه میزان این کلسترول در خون کمتر باشد، خطر ابتلا به بیماریهای قلبی افزایش می‌یابد. میزان مجاز HDL برای زنان حدود 50 و مردان 40 میلی‌گرم در دسی‌لیتر است.
البته برخی از گروه‌های نژادی و قومی هم بیش از دیگران در معرض سندروم متابولیک قرار دارند. مکزیکی‌ها، سفید پوستان و سیاه‌پوستان به ترتیب بالاترین میزان ابتلا به این اختلال را نشان میدهند. همچنین افرادی که خواهر، برادر یا والدین مبتلا به دیابت دارند، زنان مبتلا به سندروم تخمدان پلی کیستیک و کسانی که داروهایی مصرف می‌کنند که منجر به افزایش وزن یا تغییر در فشار خون و… میشود، بیش از دیگران در معرض ابتلا به سندروم متابولیک هستند.
سندروم متابولیک در بارداری
در بارداری، سندرم متابولیک می تواند پیامدهای جدی برای مادر و جنین داشته باشد.
زنان باردار مبتلا به سندرم متابولیک در معرض خطر ابتلا به دیابت بارداری، فشار خون بالا و پره اکلامپسی هستند. این شرایط می تواند منجر به عوارض دوران بارداری و زایمان از جمله زایمان زودرس، وزن کم هنگام تولد و حتی مرده زایی شود.
علاوه بر این، نوزادانی که از مادران مبتلا به سندرم متابولیک متولد می شوند، ممکن است در معرض خطر ابتلا به چاقی و سایر اختلالات متابولیک در آینده باشند.
برای مدیریت سندرم متابولیک در دوران بارداری، پزشکان ممکن است تغییرات سبک زندگی مانند رژیم غذایی سالم، ورزش منظم و مدیریت وزن را توصیه کنند. در برخی موارد، مصرف دارو نیز ممکن است برای کنترل سطح قند خون و فشار خون ضروری باشد. برای زنان باردار مبتلا به سندرم متابولیک، همکاری نزدیک با ارائه دهندگان مراقبت های بهداشتی برای اطمینان از بارداری ایمن و سالم بسیار مهم است.
شیوع سندروم متابولیک در ایران
بر اساس مطالعه ای که در سال 2014 در مجله دیابت و اختلالات متابولیک منتشر شد، شیوع کلی سندرم متابولیک در ایران حدود 41.6 درصد برآورد شد. این مطالعه همچنین نشان داد که شیوع سندرم متابولیک در زنان بیشتر از مردان است و با افزایش سن این میزان افزایش می یابد.
مطالعه دیگری که در مجله سلامت عمومی ایران در سال 2017 منتشر شد، میزان شیوع مشابهی از سندرم متابولیک در ایران را با شیوع تخمینی 42.4 درصد گزارش کرد. این مطالعه همچنین نشان داد که شیوع سندرم متابولیک در مناطق شهری نسبت به مناطق روستایی بیشتر است.
در مجموع، این مطالعات نشان می دهد که سندرم متابولیک یک نگرانی قابل توجه برای سلامتی در ایران است و باید برای پیشگیری و مدیریت این عارضه در جهت ارتقای آگاهی عمومی و ترویج عادات سبک زندگی سالم تلاش کرد.
دلایل ایجاد سندروم متابولیک
متخصصان هنوز مطمئن نیستند که چه چیزی به طور قطعی منجر به بروز سندروم متابولیک میشود. به نظر می‌رسد که این عارضه ناشی از مجموعه‌ای از عوامل باشد نه فقط یک عامل. البته خبر خوب این است که کسانی که به تازگی به این اختلال دچار شده‌اند، می‌توانند با تغییرات ساده در عادات زندگی خود از بروز بیماریهای جدی در آینده جلوگیری کنند. برخی از عوامل خطری که مرتبط با این اختلال در نظر گرفته می‌شوند شامل موارد زیر هستند:
سبک زندگی ناسالم
داشتن رژیم غذایی سرشار از غذاهای فرآوری شده و ناسالم در کنار کم تحرکی و عدم فعالیت بدنی کافی از جمله عوامل اثرگذار بر بروز سندروم متابولیک هستند. این عوامل منجر به چاقی و اضافه وزن هم خواهند شد.
اضافه وزن
متخصصان می‌گویند که بروز سندروم متابولیک به دلیل شیوع چاقی در میان افراد به ویژه جوانان در حـال افزایش است. خطرناک‌ترین نوع چاقی که می‌تواند زمینه را برای ابتلا به سندروم متابولیک فراهم کند، چاقی شکمی یا تجمع چربی بیش از حد در اطراف شکم است.
مقاومت به انسولین
انسولین هورمونی است که به بدن کمک می‌کند تا از گلوکز (قند ساده‌ای که در اثر غذا خوردن ایجاد میشود) به عنوان انرژی استفاده کند. در افرادی که دچار مقاومت به انسولین هستند، این هورمون به خوبی عمل نمی‌کند؛ در نتیجه بدن مجبور به تولید مقادیر بیشتری از آن است تا با افزایش گلوکز مقابله کند. این وضعیت در نهایت به دیابت منجر میشود. مقاومت به انسولین یکی از عوامل بروز چاقی شکمی است.
سیگار کشیدن
به نظر می‌رسد که مصرف دخانیات به ویژه کشیدن سیگار یکی از دلایل ابتلا به سندروم متابولیک در زنان و مردان باشد.
عدم تعادل هورمون‌ها
اختلال در تعادل هورمون‌ها یکی از دلایل بروز سندروم متابولیک شناخته میشود. مثلا سندروم تخمدان پلی کیستیک که بر باروری اثر می‌گذارد، با عدم تعادل هورمونی و سندروم متابولیک مرتبط است.
عوارض سندروم متابولیک در بدن
سطوح بالای انسولین و گلوکز به طور مداوم با تغییرات زیادی در بدن همراه هستند که به صورت مستقیم و غیر مستقیم بر سلامتی اثرگذار خواهند بود. این موارد عبارتند از:
- تغییر در توانایی کلیه‌ها برای دفع نمک که باعث فشار خون بالا، سکته و ابتلا به بیماریهای قلبی میشود.
- آسیب به پوشش عروق کرونر و سایر شریان‌ها که گامی کلیدی در جهت ایجاد بیماریهای قلبی یا سکته مغزی است.
- افزایش سطح تری گلیسیرید که با بالا رفتن خطر ابتلا به بیماریهای قلبی و عروقی مرتبط است.
- کاهش تولید انسولین که می‌تواند نشانه‌ای از شروع دیابت نوع 2 باشد. دیابت نوع 2 به تنهایی با افزایش خطر حمله قلبی و سکته مرتبط است. ضمنا دیابت کنترل نشده با عوارضی بر چشم، اعصاب و کلیه‌ها همراه خواهد بود.
- کبد چرب که در صورت عدم درمان می‌تواند منجر به سیروز و نارسایی کبد شود.
- افزایش خطر لخته شدن خون که می‌تواند شریان‌ها را مسدود کرده و باعث حملات قلبی و سکته مغزی شود.
کبد چرب یکی از جدی‌ترین عوارض عدم کنترل و درمان سندروم متابولیک است
درمان سندروم متابولیک
تغییرات سبک زندگی برای حفظ سلامت قلب اولین خط درمان سندروم متابولیک است. اگر تغییرات ایجاد شده در روش زندگی برای سلامت قلب کافی نباشد، پزشک ممکن است داروهایی را برای آن تجویز کند. داروها برای درمان و کنترل عوامل خطر مثل فشار خون بالا، تری گلیسیرید، قند خون و…. هستند. اهداف درمان در واقع کاهش خطر ابتلا به بیماریهای ایسکمیک قلبی و جلوگیری از شروع دیابت نوع 2 در اثر این سندروم خواهند بود. به طور کلی درمان سندروم متابولیک به دو شکل قابل انجام است که عبارتند از:
ایجاد تغییرات با هدف سبک زندگی سالم
این تغییرات شامل تغذیه سالم، مدیریت و کاهش استرس، حفظ وزن سالم، افزایش فعالیت بدنی و ترک سیگار خواهد بود.
مصرف دارو
گاهی پزشکان تشخیص میدهند که ایجاد تغییرات در سبک زندگی برای کنترل عوامل خطر سندروم متابولیک کافی نیست. در این مواقع تجویز دارو برای کنترل شرایط می‌تواند تا حد زیادی به بهبود وضعیت بیمار کمک کند. پزشکان معمولا استاتین‌ها را برای کمک به افرادی که دچار مشکلاتی مثل دیابت، بیماری قلبی و کلسترول بالای خون یا هیپرکلسترولمی هستند تجویز می‌کنند. استفاده منظم از داروها می‌تواند احتمال حمله قلبی، مرگ ناگهانی، لخته شدن خون و فشار آن را کاهش دهد. تمام داروها باید طبق تجویز پزشک مصرف شده و از تغییر دوز یا حذف خودسرانه داروها اجتناب شود. داشتن سبک زندگی سالم هم می‌تواند به افزایش اثربخشی داروها کمک کند.
پیشگیری از ابتلا به سندروم متابولیک
از آن‌جا که عدم تحرک بدنی و اضافه وزن از عوامل اصلی ایجاد سندروم متابولیک هستند، ورزش، تغذیه سالم و تلاش برای کاهش وزن می‌تواند در کاهش یا پیشگیری از عوارض مرتبط با بیماری موثر باشد. کاهش استرس و دوری از سیگار هم به این کار کمک می‌کند. به طور کلی روش‌هایی برای پیشگیری یا معکوس کردن سندروم متابولیک وجود دارد که به کمک آن‌ها میتوان از بروز مشکلات جدی جلوگیری کرد. این موارد عبارتند از:
کاهش وزن
تغذیه سالم و کاهش وزن اضافی در حد 5 تا 10 درصد از وزن بدن می‌تواند به بازیابی توانایی بدن در تشخیص انسولین کمک کرده و احتمال ابتلا به این سندروم را تا حد زیادی کاهش دهد. این کار را میتوان از طریق اصلاح رژیم غذایی، ورزش و حتی مصرف داروهایی که پزشک برای کمک به کاهش وزن تجویز کرده انجام داد.
ورزش برای پیشگیری از سندروم متابولیک
افزایش سطح فعالیت بدنی به تنهایی می‌تواند حساسیت به انسولین را بهبود بخشد. انجام ورزش‌های هوازی مثل پیاده‌روی به مدت 30 دقیقه در روز باعث کاهش وزن، بهبود فشار خون و سطح تری گلیسیرید و کاهش خطر ابتلا به دیابت میشود. بیشتر متخصصان توصیه می‌کنند که افراد حداقل 150 دقیقه در هفته فعالیت هوازی داشته باشند. ورزش قادر است خطر بیماریهای قلبی را حتی بدون کاهش وزن هم کم کند. به طور کلی هر نوع فعالیت بدنی برای سلامت بدن همه افراد مفید است؛ حتی کسانی که قادر به انجام 150 دقیقه ورزش در هفته نیستند.
داشتن یک رژیم غذایی سالم
داشتن یک برنامه غذایی متعادل برای کنترل فشار خون، کلسترول و قند خون لازم و ضروری است. برای داشتن یک رژیم غذایی سالم توصیه میشود که میزان کربوهیدرات‌های دریافتی کمتر از 50 درصد کالری روزانه را تشکیل دهند. بهتر است منبع کربوهیدرات‌های دریافتی بدن غلات کامل مثل نان سبوس‌دار و برنج قهوه‌ای باشد. حبوبات، میوه‌ها و سبزیجات کافی هم فیبر و املاح مورد نیاز بدن را تامین می‌کنند. کاهش مصرف گوشت قرمز و افزایش مصرف ماهی به حفظ سلامت بدن کمک خواهد کرد. پزشکان معتقدند که سی درصد کالری روزانه باید از چربی‌های سالم تامین شود. این چربی‌ها شامل روغن‌های کانولا، زیتون، کتان و آجیل‌های مختلف هستند.
کاهش وزن، کنترل عوامل خطر و سبک زندگی سالم می‌تواند به کنترل سندروم متابولیک و پیشگیری از آن کمک کند
ترک سیگار و کاهش مصرف الکل
پزشکان معتقدند که ترک سیگار و کاهش مصرف الکل با افزایش سطح HDL یا کلسترول خوب خون مرتبط است. آن‌ها می‌گویند که ترک سیگار بر کاهش فشار خون و کم شدن ریسک بیماریهای قلبی هم اثر خواهد داشت و احتمالا یک سال بعد از ترک سیگار، خطر ابتلا به بیماریهای قلبی به نصف زمانی که فرد سیگاری بود کاهش می‌یابد.
گاهی ایجاد تغییر در شیوه زندگی به تنهایی کافی نبوده و پزشک ممکن است داروهایی برای کنترل فشار خون، قند خون و یا سطح کلسترول آن تجویز کند. در این صورت لازم است که بیمار به صورت منظم و طبق تجویز پزشک از آن داروها مصرف کرده و به مرتبا سطح فشار، قند و کلسترول خون را از طریق تست‌های خانگی و آزمایش‌‌های تخصصی اندازه‌گیری و ثبت کند.
