حتما شما هم (حداقل در فیلم‌ها) مشاهده کرده‌اید که برای بررسی زنده بودن یک فرد، نبض او را چک می‌کنند. نبض همان تعداد دفعاتی است که قلب در هر ۶۰ ثانیه می‌تپد یا منقبض می‌شود. به این عمل که مهم‌ترین علامت حیاتی بدن انسان است، ضربان قلب یا پالس می‌گویند. تعداد این ضربان در اشخاص مختلف و با توجه به وضعیتی که در آن قرار دارند (فعالیت بدنی، استراحت، خواب و…) متفاوت است. هر چه بدن در شرایطی قرار گیرد که به اکسیژن بیشتری نیاز داشته باشد، ضربان قلب بالاتر خواهد رفت. اگر به مشاوره پزشکی در این زمینه نیاز دارید، میتوانید از مشاوره آنلاین حال استفاده کنید و یا با دکتر قلب آنلاین به صورت تلفنی، چت متنی و یا تماس تصویری گفتگو کنید.
واقعیت این است که قلب ما مثل ساعت منظم کار نمی‌کند؛ بلکه با بالا و پایین بردن ضربان خود، تلاش می‌کند تا نیاز هر لحظه بدن‌مان به اکسیژن را برطرف کند. پزشکان، تعداد ضربان قلب نرمال را در بزرگسالان سالم بین ۶۰ تا ۱۰۰ نبض در دقیقه می‌دانند. ضربان قلب طبیعی در کودکان شش تا پانزده ساله هم در بازه ۷۰ تا ۱۰۰ قرار دارد. این اعداد مربوط به ضربان قلب در حـال استراحت و بیداری است. کمترین مقدار این محدوده در ورزشکاران میتواند پایین‌تر از ۶۰ و گاهی در محدوده ۴۰ باشد. پزشکان تعداد تپش قلب در دقیقه را یک معیار برای تشخیص بسیاری از مسائل مرتبط با سلامتی می‌دانند.
شما میتوانید از بخش پزشک آنلاین سایت حال با پزشکان و مشاوران آنلاین در هر ساعت از شبانه روز ارتباط برقرار کنید.
ضربان قلب نرمال چند است؟
توانایی اندازه‌گیری پالس قلب برای کنترل آن بسیار مهم است. گرچه امروزه به وسیله دستگاه‌های مخصوص به راحتی می‌توان آن را اندازه گرفت، اما در صورت عدم دسترسی به چنین دستگاه‌هایی، اندازه‌گیری آن با انگشتان دست و یک ساعت امکان‌پذیر است.
در ساده‌ترین حالت برای اندازه‌گیری ضربان قلب، کافی است که در حالت نشسته و آرام، نوک انگشت اشاره و انگشت دوم خود را در پایین گردن و در یک یا دو طرف نای یا روی مچ، در قاعده انگشت شست قرار دهید. سپس انگشتان خود را کمی فشار دهید تا نبض را حس کنید. تعداد این ضربه‌ها را از طریق ساعت برای مدت یک دقیقه بشمارید تا تعداد ضربان قلبتان را به دست آورید. میتوانید نبض را برای مدت ۳۰، ۲۰ یا ۱۰ ثانیه اندازه گرفته و عدد به دست آمده را در دو، سه یا شش ضرب کنید. این کار را با نبض بازو، پا و دستگاه‌های مخصوص اندازه‌گیری هم می‌توان انجام داد.
گاهی پالس قلب را در حین فعالیت ورزشی، شرایط اضطراب‌آور، بعد از بیدار شدن از خواب و… هم اندازه‌گیری می‌کنند تا از وضعیت عملکرد قلب فرد در شرایط مختلف آگاه شوند. تعداد ضربان قلب نرمال در یک فرد بزرگسال سالم نباید بیشتر از ۱۰۰ ضربه در حالت عادی و با فعالیت طبیعی بدن باشد. تعداد ضربات زیر۶۰ بار و علل ایجاد آن هم به پیگیری پزشکی نیاز دارد. این که بدانیم ضربان قلب نرمال چند است به ما کمک می‌کند تا برخی از مشکلات ناشی از عملکرد غیرعادی قلب را در کمترین زمان ممکن شناخته و اقدامات درمانی لازم را در اسرع وقت انجام دهیم.
برای اندازه‌گیری پالس قلب در ساده‌ترین حالت باید رگ مچ دست را با انگشت لمس کنید
ضربان قلب خطرناک چند است؟
اصولا ضربان نرمال قلب را در حالت استراحت اندازه‌گیری می‌کنند. چک کردن آن در زمانی که فرد شرایط استرس‌زایی را پشت سر گذاشته یا فعالیت بدنی شدید داشته، احتمالا باعث خطا می‌شود. البته علاوه بر سرعت تپش قلب، ریتم یا آهنگ ضربان هم بسیار مهم است. اگر بین پالس‌های قلب، فاصله منظمی وجود نداشته باشد، ممکن است قلب به درستی کار نکرده و مشکلات خاصی را برای فرد ایجاد کند. به این وضعیت آریتمی قلب می‌گویند. به طور کلی، ضربان قلب بالاتر و پایین‌تر از محدود طبیعی میتواند خطرناک باشد و سلامتی فرد را به خطر اندازد.
به طور کلی، در صورتی که در شرایط آرام و بدون استرس، تپش قلب خارج از بازه ۶۰ تا ۱۰۰ ضربه در دقیقه است، وضعیت آن به بررسی بیشتری نیاز دارد. گاهی یک مشکل مخفی که هیچ علامت دیگری ندارد، میتواند عامل ایجاد این مسئله باشد. ضربان خیلی کند قلب ممکن است باعث کمبود اکسیژن در مغز و اندا‌م‌های حیاتی بدن شود. ضربان تند هم گاهی با عوارض جدی و خطرناکی همراه است. پزشکان می‌گویند برای این که تعداد مناسب پالس قلب در حین ورزش را به دست بیاوریم، باید سن فرد را از عدد ۲۲۰ کم کنیم. عدد باقیمانده، مقدار مجاز تپش قلب در حین ورزش است. بالار فتن بیش از حد این ضربان در حین ورزش به ویژه در افراد مسن میتواند بسیار خطرناک باشد و حتما باید در این زمینه با پزشک مشورت کنید.
مشکلاتی مثل پرکاری یا کم‌کاری تیروئید، کم‌خونی، آسیب‌های قلبی، بعضی از بیماری‌های خود ایمنی مثل لوپوس یا روماتیسم مفصلی، عفونت و… میتوانند باعث خارج شدن ضربان قلب از محدوده طبیعی شوند. رسیدن به ضربان قلب خطرناک، گاهی عوارض جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت. بی‌توجهی به این نشانه‌ها و عدم درمان مناسب در مورد هر یک از این مشکلات ممکن است منجر به نارسایی قلبی، ایجاد لخته خون و در موارد شدید، ایست ناگهانی قلب و حتی مرگ شود.
ضربان قلب بالا
وقتی سرعت ضربان در قلب خیلی زیاد باشد، به آن تاکی کاردی می‌گویند. این اصطلاحی است که برای ضربان قلب بالا به کار می‌رود و به معنی تعداد انقباض قلب بیش از ۱۰۰ در هر دقیقه است. سن یک نکته مهم در این زمینه است. معمولا در افراد مسن‌تر، تعداد بالای ضربان قلب میتواند خطرناک‌تر باشد. انواع مختلفی از تاکی کاردی وجود دارد که عملکرد بخش‌های متفاوت قلب بر بروز آن‌ها اثر می‌گذارند. اما یکی از شایعترین انواع آن، تاکی کاردی موقتی است که گاهی در اثر مصرف یک داروی خاص یا بیماری ایجاد شده و معمولا خود به خود برطرف می‌شود. اما در صورتی که به طور مداوم چنین مشکلی دارید، لازم است که حتما آزمایشات دقیق و اقدامات درمانی مناسب را برای رساندن پالس قلب به محدوده طبیعی انجام دهید.
به طور کلی عوامل مختلفی باعث ایجاد ضربان قلب بالا می‌شوند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به اضطراب، کم‌خونی، برخی از بیماری‌های زمینه‌ای، اعتیاد به مواد مخدر، به هم خوردن تعادل الکترولیت بدن و ورزش‌های خیلی شدید اشاره کرد. بعضی از داروها هم میتوانند چنین عوارضی را در افراد ایجاد کنند. لازم است پیش از مصرف هر دارویی در مورد عوارض جانبی احتمالی آن با پزشک خود مشورت کنید. اما در هر صورت، مجاز به قطع خودسرانه هیچ دارویی به بهانه عوارض جانبی نیستید و در صورت نیاز، باید با تجویز پزشک از داروهای جایگزین استفاده کنید.
شما همینطور میتوانید راجع به آزمایش کم خونی و بهترین روش برای تشخیص آن در بلاگ بخوانید.
ضربان قلب پایین
در مقابل تاکی کاردی، یک عارضه خاص وجود دارد که به آن براکی کاردی می‌گویند. در اثر آن، تعداد تپش قلب افراد کمتر از محدوده طبیعی است و به پایین‌تر از ۶۰ ضربه در دقیقه می‌رسد. البته این قاعده شامل ورزشکاران و کسانی که فعالیت ورزشی منظم و مداوم دارند نمی‌شود. قلب ورزشکاران ممکن است تعداد ضربانی کمتر است ۶۰ و گاهی حدود ۴۰ ضربه داشته باشد و فرد کاملا سالم و سرحال باشد. ضربان قلب پایین در میان سالمندان شایع‌تر است و ممکن است به دلایل مختلفی از جمله مصرف داروهای خاص، وجود مشکلات زمینه‌ای، به هم خوردن تعادل الکترولیت و یا آپنه خواب ایجاد شود.
در حال بخوانید: ابدومینوپلاستی چگونه انجام می‌شود؟
علت تپش قلب کوبنده
شاید برای شما هم پیش آمده باشد که در شرایطی حس کنید تپش قلبتان بسیار تند و کوبنده شده است. بسیاری این وضعیت را با اصطلاح از جا کنده شدن یا بیرون زدن قلب توصیف می‌کنند. در چنین حالتی فرد حس می‌کند که تپش قلب او بسیار محکم و کوبشی شده و انگار قلب با قفسه سینه برخورد می‌کند. این حالت ممکن است در اثر اختلال در عملکرد طبیعی قلب، استرس شدید یا فعالیت‌های سنگین ورزشی ایجاد شود و اغلب نگران کننده نیست. البته گاهی این عارضه در اثر افت فشار خون، تغییرات هورمونی یا مصرف مواد مخدر و الکل ایجاد می‌شود. بروز تپش قلب کوبنده در اثر مصرف بیش از حد مواد مخدر یا داروهای روانگردان، از شایعترین علل این مشکل در میان جوانان است.
برای انجام نوار قلب در منزل این مطلب را بخوانید
تپش قلب کوبنده به ضربان قلب تند و شدید همراه با احساس تکان در قفسه سینه گفته می‌شود
تپش قلب کوبنده گاهی با آریتمی یعنی بینظم شدن تپش قلب همراه می‌شود. علت این مسئله هر چه که هست، در صورت طولانی شدن باید حتما توسط پزشک بررسی و اقدامات درمانی لازم برای رفع آن انجام شود. پس از تشخیص علت این عارضه و برای درمان آن معمولا از دارو کمک میگیرند. البته دوری از استرس و مواد مخدر، کاهش مصرف نوشیدنی‌های کافئین‌دار و کم کردن وزن هم از دیگر راهکارهای درمانی هستند. در مواردی که تپش قلب کوبنده در اثر اختلال در بخشی از ساختار قلب ایجاد می‌شود، درمان‌های تخصصی و گاهی جراحی قلب برای رفع این عارضه تجویز می‌شود.
بیشتر بدانید: اسکن هسته ای قلب چیست
علت تپش قلب در جوانان
اگر تپش قلب ناشی از یک عارضه جدی قلبی یا به صورت مادرزادی نباشد، مسئله خیلی مهمی در میان جوانان تلقی نمی‌شود. میانگین ضربان طبیعی قلب در جوانان و نوجوانان نسبت به بزرگسالان بیشتر است. همین امر باعث می‌شود که پس از قرار گرفتن در موقعیت‌های استرس‌زا مثل جلسه امتحان یا انجام ورزش‌های سنگین، به سرعت به بالای صد ضربه در دقیقه برسد. به طور کلی علت تپش قلب در جوانان ناشی از یک محرک بیرونی است که میتواند بر عملکرد قلب آن‌ها اثرگذار باشد. این موضوع معمولا نگران‌کننده نیست، اما بی‌توجهی به مسائلی مثل کنترل استرس برای مدت طولانی ممکن است اثرات ناخوشایندی بر عملکرد قلب و سایر ارگان‌های بدن داشته باشد.
راجع به انواع داروی ضد استرس ، مطلبی را در بلاگ بخوانید.
میانگین تپش قلب طبیعی در زنان جوان نسبت به مردان بیشتر است. این مسئله ممکن است در اثر نوسانات هورمونی یا کم‌خونی ناشی از قاعدگی و… باشد. علاوه بر نکات گفته شده، پزشکان علت تپش قلب در جوانان را مسائلی مثل وجود یک عفونت جدی در بدن، نوشیدن الکل و استعمال مواد مخدر، کم آب شدن بدن، مشکلات تیروئیدی و آریتمی قلبی می‌دانند. برای پیگیری از این مشکلات لازم است که حتما با یک پزشک متخصص قلب مشورت کنید.
ضربان قلب نرمال در سالمندان
پزشکان می‌گویند که بازه استاندارد تعداد پالس قلب در افراد بالای ده سال، ۶۰ تا ۱۰۰ ضربه در دقیقه است. البته این جمله همیشه به معنی غیرطبیعی بودن ضربان بیشتر یا کمتر نیست. میزان مورد انتظار ضربان قلب نرمال در سالمندان میتواند کمی کمتر از این بازه باشد. ضربان قلب ایده‌آل برای یک فرد ۵۰ ساله در حـال استراحت، بین ۵۰ تا ۸۰ است. این عدد در منابع مختلف میتواند کمی کمتر یا بیشتر باشد.
کاهش تپش قلب طبیعی اغلب به عواملی مثل مصرف برخی از داروها، بیماری فشار خون بالا یا اختلالاتی در بافت قلب بستگی دارد. اگر می‌خواهید بدانید برای فشار خون بالا چه بخوریم میتوانید مطلب مشخص شده را بخوانید. به طور کلی در مواردی که کاهش پالس قلب باعث سرگیجه و مشکلات مشابه نشود، نگران‌کننده نیست. اما در صورت تداوم وضعیت بهتر است با پزشک خود صحبت کنید. تغییرات ناگهانی ضربان قلب نرمال در سالمندان نیاز به بررسی قطعی دارد و ممکن است در اثر مشکلاتی مثل کم‌خونی، نارسایی قلبی و اختلالات جدی باشد.
در حال بخوانید: فتق بیضه چیست؟
ضربان قلب نرمال با دستگاه فشار سنج
ضربان قلب را می‌توان به روش‌های مختلفی مثل نبض دست، گردن، پا و یا با کمک دستگاه‌های ضربان‌سنج یا فشارسنج اندازه‌گیری کرد. استفاده از این دستگاه‌ها، به ویژه انواع دیجیتال آن، عدد دقیق‌تر و قابل اطمینان‌تری به ما میدهد. بعضی از این دستگاه‌ها حتی میتوانند آریتمی و ضربان نامنظم قلب را هم مشخص کنند. به طور کلی زمانی که فشار خون طبیعی، عدد ۱۲۰ بر روی ۸۰ را نشان میدهد انتظار می‌رود که تپش قلب طبیعی بین ۶۰ تا ۱۰۰ باشد.
در صورتی که در حین اندازه‌گیری فشار خون متوجه شدید که فشار خون بالا و ضربان قلب پایین همراه با علائمی مثل سرگیجه، ضعف و خستگی دارید، باید حتما با پزشک خود تماس بگیرید. این مسئله در افرادی که برای کنترل فشار خون بالا از دارو استفاده می‌کنند ممکن است بیشتر روی دهد. اما گاهی نشانهای از یک مشکل جدی قلبی یا فشار خون درمان نشده است. غیرطبیعی بودن تپش قلب و فشار خون، فشار مضاعفی به قلب وارد کرده و گاهی ممکن است به ایست قلبی منجر شود.
با استفاده از برخی از دستگاه‌های فشار سنج می‌توان ضربان قلب را هم اندازه‌گیری کرد
تپش قلب در خواب
میزان پالس قلب افراد در هنگام خواب به سن، میزان فعالیت بدنی در طول روز، دمای هوا، آب بدن، سطح استرس روزانه و… بستگی دارد. پزشکان می‌گویند بیش از سی درصد تپش‌های قلبی، ناشی از استرس روزانه و درگیری‌های درونی افراد هستند. به نظر می‌رسد اگر میزان تپش قلب شبانه افراد بین ۳۵ تا ۸۵ باشد طبیعی است؛ البته در برخی ممکن است کمی بیشتر باشد. گاهی دیدن خواب و کابوس در شب میتواند علت تپش قلب در خواب باشد. این وضعیت معمولا پس از گذشت چند دقیقه و آرام شدن فرد کاهش می‌یابد.
تپش قلب بالا ممکن است در کسانی که عادت به خوابیدن روی پهلو دارند، بیشتر از دیگران روی دهد. گرچه بالا رفتن گه‌گاه تپش قلب در خواب مسئله غیرعادی به نظر نمی‌رسد، اما در صورت تداوم و آزار دهنده بودن آن، لازم است حتما با یک پزشک مشورت کنید. این عارضه گاهی میتواند به اختلالات خواب و مشکلات ناشی از آن منجر شود. استفاده از تکنیک‌های آرام‌سازی ذهن و رهایی از تنش‌های روزانه، پیش از رفتن به رختخواب میتواند به کاهش تپش قلب و داشتن خواب راحت‌تر کمک کند.
شما میتوانید راجع به خوب خوابیدن مطلبی را در وبلاگ بخوانید.
برای درمان تپش قلب چه باید کرد؟
همیشه بالا رفتن تپش قلب یک عارضه جدی پزشکی نیست و نیاز به درمان تخصصی ندارد. با این حال، پیشنهاد ما این است که بهتر است پیش از انجام هر کاری برای کنترل آن، با یک متخصص قلب درباره علل ایجاد تپش قلب خود مشورت کنید. زمانی که شما به کمک پزشک، علت اصلی تپش قلب مانند استرس، بی‌خوابی، کم‌خونی و… را پیدا می‌کنید، درمان بهتر و موثرتری خواهید داشت. با این حـال یکی از رایج‌ترین سوالات همواره این است که برای درمان تپش قلب چه باید کرد. پزشکان معتقدند که داشتن تنفس عمیق و صحیح یکی از بهترین راه‌ها برای کاهش تپش قلب است. نوشیدن آب خنک یا خیس کردن صورت و بدن با آب هم میتواند به پایین آمدن تپش قلب کمک کند.
افرادی که سابقه چنین مشکلی دارند، میتوانند با داشتن فعالیت بدنی مناسب، مصرف خوراکی‌های حاوی منیزیم، پتاسیم و کلسیم مثل موز، اسفناج و… و دوری از دخانیات و الکل به کنترل تپش قلب کمک کنند. مصرف داروهایی مثل پروپرانولول هم در صورت نیاز میتواند ضربان قلب را کاهش دهد. هر زمان که حس کردید تپش قلب شما با اختلالات فشار خون، سرگیجه، درد قفسه سینه و ضعف بدنی همراه شد، در اسرع وقت از یک پزشک کمک گرفته و در صورت تشدید علائم با اورژانس تماس بگیرید.
در حال بخوانید: چگونه با یک خودشیفته رفتار کنیم؟
پیس میکر
زمانی که تپش قلب کمتر از نرمال باشد، قلب نمی‌تواند خون مورد نیاز بدن را به نواحی مختلف آن انتقال دهد. در نتیجه بدن با مشکلات متعددی مثل کمبود اکسیژن و… مواجه می‌شود. در مواردی که استفاده از دارو برای رفع این مشکل موثر نباشد، پزشکان استفاده از دستگاهی را توصیه می‌کنند که به صورت مصنوعی باعث ایجاد ضربان در قلب می‌شود. این دستگاه پیس میکر یا ضربان‌ساز مصنوعی نام دارد و باعث تحریک الکتریکی عضله قلب می‌شود. این دستگاه به دو شکل موقت و دائمی و با باطری‌هایی با کیفیت و طول عمر متفاوت کار می‌کند.
پیس میکرها ضربان‌سازهای مصنوعی هستند که برای رفع مشکل ضربان کم قلب، بر روی سینه نصب می‌شود
پیس میکرهای موقت به فرم‌های مختلفی در بدن جاگذاری می‌شوند. برخی از آن‌ها زیر پوستی، بعضی داخل وریدی یا آندوکاردیال و گروهی دیگر هم اپیکاردیال هستند که انواع اپیکاردیال اغلب پس از جراحی قلب باز کار گذاشته می‌شوند. آن‌ها پس از رفع مشکل قلب، برداشته می‌شوند. پیس میکرهای دائمی را هم از طریق ایجاد برشی در پوست جلوی سینه و زیر ترقوه جاگذاری کرده و بر حسب نوع مشکل، سیم‌های آن را در حفره‌های مختلف قلب قرار می‌دهند. استفاده از این دستگاه‌ها چه به صورت دائم و چه موقت، نیاز به مراقبت‌های خاصی دارد و وضعیت بیمار باید به شکل منظم توسط پزشک متخصص بررسی شود.
سوالات پزشکی خود را میتوانید از بخش سوال پزشکی از هوش مصنوعی آنلاین سایت حال بپرسید.
حرف آخر
به تعداد تپش‌های قلب در طی یک دقیقه، ضربان قلب گفته می‌شود. پزشکان تعداد طبیعی آن را برای افراد بزرگسال سالم بالای ده سال، بین ۶۰ تا ۱۰۰ ضربه در دقیقه می‌دانند. این تعداد در کودکان بیشتر است و با افزایش سن به تدریج کاهش می‌یابد. البته ضربان کمی کمتر یا بیشتر معمولا نگران کننده نیست و عوامل مختلفی مثل استرس، تغییرات هورمونی، مصرف برخی از داروها و… در نوسان آن نقش دارند. در برخی موارد، تغییرات ضربان قلب با آریتمی قلبی همراه می‌شود که این مسئله ممکن است نیاز به بررسی بیشتر داشته باشد. در هر صورت، چنانچه در مورد تغییرات ضربان قلب خود به راهنمایی پزشکی نیاز دارید، میتوانید از مشاوران حال کمک بگیرید. شما چند بار در هفته ضربان قلب خود را اندازه‌گیری می‌کنید؟
سوالات متداول
آیا تپش قلب خطرناک است؟
عواملی مثل استرس، برخی از داروها، فعالیت بدنی شدید و… میتوانند باعث تپش قلب شوند و این یک مسئله طبیعی است. اما در صورتی که تپش قلب مداوم بوده و دلیل قابل مشاهدهای نداشته باشد، باید توسط پزشک بررسی شود.
ضربان قلب بالا چند است؟
حداکثر تعداد ضربان قلب در دقیقه برای یک فرد سالم ۱۰۰ است. بالاتر رفتن این عدد در اثر ورزش یا استرس و… طبیعی است و فورا کاهش می‌یابد. اما تداوم این وضعیت نگران‌کننده بوده و باید بررسی‌های پزشکی انجام شود.
ضربان قلب پایین چند است؟
پزشکان معتقدند تپش قلب کمتر از ۵۰ ضربه در دقیقه همراه با سرگیجه و ضعف بدنی، خطرناک است و نیاز به پیگیری دارد. اما گاهی در برخی افراد از جمله ورزشکاران، ضربان قلب در حدود ۴۰ هم میتواند طبیعی باشد.
کاهش ضربان قلب نشانه چیست؟
این مسئله که اغلب در سالمندان روی میدهد برادی کاردی نام دارد. شایعترین علت آن عملکرد نامناسب گره سینوسی و یا بلوک دهلیزی قلب است. اما گاهی کم کاری تیروئید، مشکلات مادرزادی، حملههای قلبی و… در ایجاد آن نقش دارند.
چگونه ضربان قلب را بالا ببریم؟
ضربان پایین قلب یا برادی کاردی گاهی میتواند نشانهای از یک مشکل جدی در قلب باشد. برای افزایش ضربان قلب معمولا از دارو، برنامههای غذایی خاص، کاشت پیس میکر و یا عمل جراحی کمک میگیرند.
برای درمان ضربان قلب غیرطبیعی از چه پزشکی کمک بگیریم؟
شما میتوانید برای بررسی وضعیت سلامت قلب و عملکرد آن از جمله ضربان و آریتمی قلبی با یکی از پزشکان متخصص قلب و عروق سامانه حال گفت و گو کرده و راهنماییهای لازم را دریافت کنید.
منابع
