سندرم شوگرن و گزینه های درمان قطعی آن

تصور کنید به دنیایی قدم می گذارید که در آن دفاع طبیعی بدن شما بر علیه شما می‌چرخد یعنی حمله به اندام‌هایی که مسئول خیس نگه داشتن چشم‌ها و مرطوب نگه داشتن دهان شما هستند. چنین مشکلی همان سندرم شوگرن است.

این اختلال خودایمنی به غدد برون‌ریز، به‌ویژه غدد اشکی و بزاقی ضربه می‌زند و به دلیل پاسخ‌های نادرست ایمنی، باعث اختلال در عملکرد آن‌ها می‌شود. در نتیجه، افراد مبتلا به سندرم شوگرن با احساس ناراحت کننده خشکی چشم (کراتوکونژونکتیویت سیکا) و دهان (خشکی پوست) دست و پنجه نرم می‌کنند.

با این حال، فراتر از برجسته ترین علائم، سندرم شوگرن دارای ماهیت چندوجهی است. مشاهده شده است که با سایر شرایط خودایمنی مانند آرتریت روماتوئید، لوپوس و پدیده رینود همزیستی دارد. علاوه بر این، تحقیقات نشان می دهد که استعدادهای ژنتیکی و عوامل محیطی ممکن است در ایجاد این بیماری مرموز نقش داشته باشند.

در ادامه درباره اینکه سندرم شوگرن چیست و درمان قطعی سندرم شوگرن کدام است صحبت خواهیم کرد.

سندرم شوگرن چیست؟

سندرم شوگرن یک اختلال خود ایمنی است که با التهاب غدد مسئول تولید اشک و بزاق یا همان غدد برون ریز مشخص می‌شود. این عارضه تقریباً چهار میلیون نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار می‌دهد و زنان 9 برابر بیشتر از مردان در معرض ابتلا به آن هستند.

سیستم ایمنی بدن به اشتباه به سلول‌های سالم درون این غدد حمله می‌کند که منجر به اختلال در عملکرد آن‌ها و کاهش تولید رطوبت می‌شود. در نتیجه، بیماران ناراحتی مزمن ناشی از خشکی مداوم را تجربه می‌کنند که در طول زمان و بدون  درمان، بدتر می‌شود. در برخی موارد، سندرم شوگرن با سایر بیماری‌های خودایمنی مانند آرتریت روماتوئید، لوپوس و پدیده رینود مرتبط است.

نشانه های سندرم شوگرن

در حالی که تجربه هر فردی ممکن است متفاوت باشد اما رشته‌های مشترکی وجود دارد که درواقع تابلویی از علائم سندرم شوگرن هستند.

1. خشکی چشم: بیماران سندرم شوگرن اغلب احساس سوزش و قرمزی در چشمان خود را گزارش می‌کنند که با حساسیت بیش از حد به نور و تاری دید همراه است.

2. خشکی دهان: افرادی که از سندرم شوگرن رنج می‌برند از احساس چسبندگی و غلیظ بودن در داخل دهان خود شکایت دارند که جویدن، بلعیدن و صحبت کردن را سخت می‌کند. علاوه بر این، آن‌ها معمولا متوجه افزایش پوسیدگی دندان و مشکلات لثه نیز می‌شوند.

با این حال، سندرم شوگرن خود را تنها به این دو علامت محدود نمی‌کند. بلکه دامنه نفوذ خود را در چندین بخش از سیستم بدن گسترش می‌دهد. برخی از علائم و نشانه های اضافی این اختلال عبارتند از:

خستگی و ضعف عمومی
درد و تورم مفاصل
تورم غدد پاروتید (واقع در نزدیکی گوش)
مشکلات پوستی، مانند خشکی پوست و بثورات
سرفه و گلودرد مداوم
مشکل در تمرکز و از دست دادن حافظه
خشکی مکرر واژن
تکرر ادرار و مقاربت دردناک

البته هر فردی که یک یا چند مورد از این علائم را تجربه می‌کند لزوماً به سندرم شوگرن مبتلا نیست و باید این بیماری توسط پزشک تایید شود.

علل سندرم شوگرن

سندرم شوگرن در اثر آسیب به سیستم ایمنی ایجاد می‌شود و ممکن است به این موارد مرتبط باشد:

ژنتیک: برخی از افراد ممکن است با ژن هایی متولد شوند که احتمال ابتلای آنها به یک بیماری خودایمنی را افزایش می دهد
هورمون ها: هورمون زنانه استروژن ممکن است نقش داشته باشد، زیرا این بیماری در زنان بسیار شایع تر از مردان است.

روماتیسم شوگرن چیست؟

در میان جنبه‌های بی شمار سندرم شوگرن، اصطلاحی که گهگاه با آن مواجه می شود «روماتیسم شوگرن» است. با این حال، با توجه به مفاهیم متمایز که معمولاً به کلمه “روماتیسم” متصل می‌شود، این عبارت ممکن است باعث سردرگمی شود، برای روشن شدن موضوع، اجازه دهید عمیق تر به رابطه بین سندرم شوگرن و اختلالات روماتیسمی بپردازیم.

اول از همه، باید بدانید که سندرم شوگرن در واقع به عنوان یک اختلال خود ایمنی طبقه بندی می‌شود، نه نوعی از روماتیسم. با این حال، به دلیل تأثیر بر مفاصل و بافت‌های همبند، شباهت های خاصی با شرایط روماتیسمی دارد. بنابراین، اصطلاح “روماتیسم شوگرن”، اگرچه از نظر فنی نادرست است، برای برجسته کردن ویژگی های همپوشانی بین سندرم شوگرن و بیماری های روماتیسمی استفاده می‌شود.

هم سندرم شوگرن و هم بیماری‌های روماتیسمی مکانیسم‌های اساسی مربوط به پاسخ‌های غیرطبیعی ایمنی و التهابی مشترک دارند و برخی از علائم موجود در سندرم شوگرن، مانند درد و تورم مفاصل، شبیه علائمی است که در بیماری های روماتیسمی مشاهده می‌شود.

بنابراین در حالی که اصطلاح “روماتیسم شوگرن” ممکن است سوء تفاهم ایجاد کند اما پذیرش ویژگی های مشترک بین سندرم شوگرن و اختلالات روماتیسمی به پزشکان کمک می‌کند تا تشخیص های دقیق و درمان های موثری را برای بیمارانی که به طور همزمان با هر دو بیماری سروکار دارند ارائه دهند.

بیشتر بدانید: سندرم دم اسبی چیست

نحوه تشخیص سندرم شوگرن

متخصصان برای تشخیص سندرم شوگرن از ابزارهای تشخیصی مختلفی استفاده می‌کنند. آزمایش خون، بیوپسی لب و آزمایش‌های شیرمر به عنوان ابزارهای کلیدی در شناسایی وجود این اختلال هستند. پس از تشخیص، پزشک برنامه‌های درمانی مناسبی را با هدف کاهش علائم و جلوگیری از عوارض بیشتر طراحی می‌کند. اشک مصنوعی، مرطوب‌کننده‌های خوراکی، داروهای ضدالتهاب و درمان‌های هدفمند برای درگیری اندام‌های خاص، تنها چند نمونه از استراتژی‌هایی هستند که برای مبارزه با این بیماری به کار می‌روند.

عوارض بیماری شوگرن

همانطور که بررسی سندرم شوگرن ادامه می‌دهیم، روشن کردن عوارض جانبی مرتبط با این اختلال خودایمنی را نیز بررسی می‌کنیم. کانون اصلی سندرم شوگرن حول اختلال عملکرد غدد برون ریز می‌چرخد که منجر به خشکی مزمن چشم و دهان می شود. در اینجا چندین عارضه جانبی ثانویه وجود دارد که اشاره خواهیم کرد.

1. خستگی: بسیاری از افراد مبتلا به سندرم شوگرن خستگی مداوم را تجربه می‌کنند که می‌تواند به طور قابل توجهی بر فعالیت‌های روزانه و کیفیت زندگی آن‌ها تأثیر بگذارد.

2. درد و التهاب مفاصل: سندرم شوگرن مانند سایر شرایط خودایمنی منجر به ناراحتی و سفتی مفاصل می‌شود و بسیار شبیه به علائم آرتریت روماتوئید است.

3. غدد پاروتید متورم: این غدد که در نزدیکی گوش قرار دارند، ممکن است به دلیل التهاب ناشی از سندرم شوگرن، به طور آشکار بزرگتر از حد طبیعی شوند.

4. خشکی پوست: علاوه بر چشم ها و دهان، پوست نیز ممکن است دچار خشکی شود که منجر به ترک خوردن، پوسته پوسته شدن و حتی اگزما شود.

5. سرفه و گلودرد مداوم:  درگیری سیستم تنفسی ممکن است منجر به شکایات تنفسی مداوم، مانند سرفه آزاردهنده و گلودرد شود.

6. مشکل در تمرکز و از دست دادن حافظه: _ مه مغزی و اختلالات شناختی در میان افراد مبتلا به سندرم شوگرن گزارش شده است.

7. خشکی مکرر واژن: این علامت به طور خاص زنان را تحت تاثیر قرار می دهد و به ایجاد ناراحتی در حین فعالیت جنسی و افزایش حساسیت به عفونت کمک می کند.

البته هر بیمار، تمام عوارض جانبی را تجربه نمی‌کند. علاوه بر این، شدت این علائم در بین افراد نیز بسیار متفاوت است.

درمان قطعی سندرم شوگرن

محققان و متخصصان پزشکی به طور مجدانه به دنبال راه‌حل های مناسبی برای درمان قطعی سندرم شوگرن هستند. در ادامه رایج‌ترین استراتژی‌های مورد استفاده امروز برای این بیماری را بررسی می‌کنیم.

1. مدیریت علائم: هدف درمان های قطعی سندرم شوگرن رسیدگی به علائم خاص، مانند قطره های چشمی و مرطوب کننده های خوراکی برای مبارزه با خشکی، داروهای ضد التهابی غیراستروئیدی (NSAIDs) برای درد مفاصل، و آنتی هیستامین ها برای کاهش واکنش های آلرژیک است.

2. _ سرکوب کننده های ایمنی: داروهایی مانند هیدروکسی کلروکین و متوترکسات به سرکوب پاسخ های بیش فعال ایمنی کمک می‌کنند و در نتیجه التهاب را در سراسر بدن کاهش می‌دهند.

3. داروهای بیولوژیک: برای موارد شدید، عوامل بیولوژیک مانند ریتوکسیماب، پروتئین‌های خاص درگیر در پاسخ ایمنی را هدف قرار می‌دهند و تسکین قوی برای بیماران منتخب ارائه می‌دهند.

4. تبادل پلاسما: در موارد شدید، روش‌های تعویض پلاسما، آنتی‌بادی‌ها را از جریان خون حذف می‌کند، و در عین حال به سیستم ایمنی زمان برای بهبودی می‌دهد.

5. فیزیوتراپی: ورزش منظم و روتین‌های کششی باعث افزایش انعطاف پذیری و قدرت می‌شود و برای کاهش درد مفاصل و حفظ تحرک مفید هستند.

6. اصلاح شیوه زندگی: اتخاذ عادات سالم، مانند حفظ سطح مناسب هیدراتاسیون، اجتناب از محرک‌ها، و انجام مراقبت های خوب از دندان، باعث به حداقل رساندن علائم می‌شود.

اگرچه هیچ یک از این روش‌ها یک نوشداروی قوی برای درمان قطعی سندرم شوگرن نیستند، اما در مجموع به بهبود زندگی افراد مبتلا به سندرم شوگرن کمک می‌کنند.

داروی شوگرن چیست؟

هنگام شروع درمان سندرم شوگرن، مجموعه ای از داروها تجویز می‌شوند که باعث آرامش و تسکین در افراد می‌شوند.

از جمله داروهایی که معمولاً برای سندرم شوگرن تجویز می شوند عبارتند از:

اشک مصنوعی (قطره چشم روان کننده)مانند Tears Naturale یا Refresh® Eye Drops که رطوبت بسیار مورد نیاز را برای خشکی چشم فراهم می کند.

مرطوب کننده های دهان مانند ژل مرطوب کننده که به مبارزه با خشکی دهان کمک می‌کند.

داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی مانند ایبوپروفن یا ناپروکسن، برای کمک به تسکین درد مفاصل.

هیدروکسی کلروکین، یک داروی سرکوب کننده سیستم ایمنی که برای درمان لوپوس و آرتریت روماتوئید استفاده می شود، در درمان جنبه های خاصی از سندرم شوگرن مفید بوده است.

متوترکسات، یکی دیگر از داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی، به کاهش التهاب و کاهش سرعت پیشرفت بیماری کمک می‌کند.

یک آنتی بادی مونوکلونال که سلول‌های B را هدف قرار می‌دهد و در موارد شدید سندرم شوگرن اثربخشی خود را نشان داده است.

کورتیکواستروئیدها، مانند پردنیزون، ممکن است به طور موقت برای کنترل التهاب حاد تجویز شوند، اما به دلیل عوارض جانبی طولانی مدت، فقط باید به مقدار کم مصرف شوند.

این فهرست تنها چند نمونه از گزینه‌های متعدد در دسترس برای درمان قطعی سندرم شوگرن است اما باید جتما قبل از شروع هر دوره درمانی با پزشک خود مشورت کنید زیرا برنامه‌های درمانی و دوز داروها برای هر فردی متفاوت است.

درمان گیاهی سندرم شوگرن

داروهای گیاهی نیز موارد امیدوارکننده‌ای برای درمان سندرم شوگرن هستند. در ادامه چندین ترکیب گیاهی را که در حال حاضر برای درمان گیاهی سندرم شوگرن در دست بررسی هستند، ذکر می‌کنیم:

زردچوبه: این ریشه رنگی حاوی کورکومین است، یک آنتی اکسیدان قوی و عامل ضد التهابی که در تعدیل پاسخ ایمنی نویدبخش بوده است.

زنجبیل: زنجبیل که به دلیل توانایی خود در کاهش حالت تهوع و ناراحتی های گوارشی شناخته شده است، دارای خواص ضدالتهابی نیز می‌باشد و به طور بالقوه برای افراد مبتلا به سندرم شوگرن مفید است.

جینسنگ:  به دلیل ویژگی های تطبیق زایی آن، که شامل حمایت از سیستم ایمنی و کاهش خستگی است، مورد مطالعه قرار گرفته است.

باید تاکید کرد که استفاده از مکمل های گیاهی جایگزین داروهای پزشکی نیستند و تنها می‌توانند اثرات خوبی در راه درمان ارائه کنند.

تغذیه در بیماری شوگرن

تغذیه مناسب نقشی اساسی در تقویت انعطاف پذیری در برابر چالش های سندرم شوگرن ایفا می‌کند. با اتخاذ یک رژیم غذایی غنی از مواد مغذی، ما خود را برای مبارزه با خشکی، کاهش التهاب، و تقویت بدن خود در برابر هجوم بی امان این وضعیت پیچیده خود ایمنی تقویت می‌کنیم.

برای اطمینان از یک رژیم مناسب، این موارد را در نظر بگیرید:

غذاهایی که باید اجتناب کرد

دنبال کردن رژیم شوگرن یا رژیم ضد التهابی مشابه به معنای حذف غذاهای محرک و آلرژن‌های رایج است.

برخی از غذاهایی که باید از آنها اجتناب کنید عبارتند از:

• گوشت قرمز
• غذاهای فراوری شده
• غذاهای سرخ شده
• لبنیات
• شکر و شیرینی
• الکل
• جوش شیرین
• گلوتن
• غلات تصفیه شده
• روغن های گلرنگ، ذرت و کانولا

برخی از غذاها تأثیر متفاوتی روی افراد می گذارند. اگرچه این غذاها می توانند باعث التهاب و تشدید علائم سندرم شوگرن شوند، اما برخی از آن‌ها را می‌توان در حد اعتدال مصرف کرد.

اگر علائم شما پس از خوردن غذاهای خاص شروع به تشدید کرد، آن‌ها را از رژیم غذایی خود حذف کنید. همچنین، علائم خود را حتما با دکتر تغذیه آنلاین در میان بگذارید و راهنمایی بگیرید.

مواد غذایی مناسب برای خوردن

حفظ یک رژیم غذایی غنی از مواد غذایی با اثرات ضد التهابی علائم خشکی را کاهش داده و سایر شرایط مرتبط را تسکین می‌دهد. برخی از مواد غذایی دارای فواید ضد التهابی بالا عبارتند از:

• سبزیجات سبز برگ
• آجیل
• میوه ها
• زردچوبه
• زنجبیل
• سیر
• ماهی چرب
• زیتون و روغن زیتون
• آووکادو
• غلات کامل

نحوه طبخ غذاها نیز می‌تواند بر علائم خشکی دهان تأثیر بگذارد. در اینجا چند نکته اضافی برای لذت بخشیدن به وعده های غذایی شما وجود دارد:

اگر می خواهید ساندویچ درست کنید، سبزیجاتی مانند خیار که رطوبت بالایی دارند را در نظر بگیرید.
افزودن سس به وعده‌های غذایی‌تان می‌تواند بلع را آسان‌تر کند، اما از سس‌های خامه‌ای در حد اعتدال برای محدود کردن محتوای چربی استفاده کنید.
سوپ و اسموتی را جایگزین غذاهای خشک کنید.
برای سهولت در بلع، همراه غذا آب بنوشید.
غذاهای خود را با آب یا آب گوشت نرم کنید.
گوشت ها را آبدار بردارید و از خشک شدن آن ها جلوگیری کنید.

ایا سندرم شوگرن همان سرطان است؟

سندرم شوگرن هیچ ارتباط مستقیمی با سرطان ندارد. این بیماری به عنوان یک بیماری خودایمنی طبقه بندی می شود زیرا بدن به اشتباه به بافت های خود حمله می کند، در حالی که سرطان به دلیل رشد کنترل نشده سلولی ناشی از جهش های ژنتیکی ایجاد می‌شود.

در حالی که مواردی وجود دارد که افراد ممکن است هر دو حالت را به طور همزمان تجربه کنند، اما بروز سندرم شوگرن به تنهایی فرد را مستعد ابتلا به سرطان نمی‌کند و همچنین ابتلا به سرطان به طور خودکار به معنای ابتلا به سندرم شوگرن نیست.

این تصور غلط احتمالاً از این واقعیت ناشی می‌شود که هر دو بیماری شامل ناهنجاری هایی در بدن هستند، اما درک تفاوت‌های اساسی بین آن‌ها به ما امکان می‌دهد پیچیدگی و منحصر به فرد بودن هر فرآیند بیماری را درک کنیم.

عاقبت بیماری شوگرن

همانطور که عمیق‌تر در قلمرو سندرم شوگرن کاوش می‌کنیم، طبیعی است که در مورد آینده و اینکه چگونه این وضعیت خودایمنی مرموز ممکن است سرنوشت ما را شکل دهد تعجب کنیم.

اول از همه، باید اذعان کرد که سندرم شوگرن یک بیماری مادام العمر است، به این معنی که علائم معمولاً خودبه‌خود برطرف نمی‌شوند و تنها با استراتژی های مناسب، بسیاری از افرادی که با شوگرن زندگی می‌کنند، یکزندگی عادی خواهند داشت.

شدت علائم در بین بیماران بسیار متفاوت است و برخی از افراد ممکن است فقط ناراحتی خفیف را داشته باشند، در حالی که برخی دیگر با عوارض قابل توجهی روبرو می‌شوند. مشکلات رایج شامل خشکی مداوم، درد و خستگی است. اما برخی از افرادمشکلاتی در سایر ارگان‌ها مانند کلیه‌ها، ریه‌ها، اعصاب و عروق خونی را تجربه می‌نند.

تشخیص زودهنگام هاملی مهم است و اکثر افراد مبتلا به سندرم شوگرن زمانی که به سرعت تشخیص داده می‌شوند و به طور موثر درمان را شروع می‌کنند، از امید به زندگی نسبتاً طبیعی برخوردار هستند. در حالی که سندرم شوگرن درمان نشده یا کنترل نشده، طول عمر را کوتاه می‌کند.

به طر کلی مدیریت این بیماری نیازمند همکاری بین بیمار و تیم پزشکی است.

رابطه لوپوس و سندرم شوگرن

لوپوس، یک اختلال خود ایمنی و زمانی رخ می دهد که سیستم ایمنی به بافت های سالم در سراسر بدن حمله می کند و باعث التهاب و آسیب می شود. در مقابل، سندرم شوگرن در درجه اول غدد تولید کننده رطوبت را هدف قرار می دهد که منجر به خشکی و التهاب مزمن می‌شود. علیرغم این تفاوت‌های ظاهری، تحقیقات نشان می دهد که تقریباً 5 تا 10 درصد از افراد مبتلا به لوپوس به سندرم شوگرن نیز مبتلا هستند.

ضمن اینکه هر دو بیماری دارای ویژگی‌های مشترکی هستند، مثلا بیماری‌های عمدتاً زنانه (تقریباً 75 تا 90 درصد افراد مبتلا زن هستند) و شامل تعاملات پیچیده بین ژنتیک، محیط، و هورمون‌ها است. علاوه بر این، آن‌ها اغلب در کنار سایر اختلالات خودایمنی مانند آرتریت روماتوئید و اسکلرودرمی همزمان وجود دارند.

با این حال، هنوز مشخص نیست که آیا لوپوس و سندرم شوگرن یک پیوند مشترک با هم دارند یا صرفاً از طریق عوامل خطر همپوشانی دارند و به همین جهت بررسی نقش ژن‌های خاص، محرک‌های محیطی و تأثیرات هورمون‌های جنسی در حال انجام است.

بیماری شوگرن و بارداری

زنانی که با سندرم شوگرن دست و پنجه نرم می‌کنند و همزمان سفر شگفت‌انگیز مادر شدن را نیز آغاز می‌کنند، راه پیش رو چالش‌هایی همراه خواهد بود.

سندرم شوگرن، یک اختلال خودایمنی که با خشکی و التهاب مشخص می شود، به طور سنتی به دلیل ماهیت غیرقابل پیش بینی و اثرات بالقوه آن بر باروری، به عنوان یک چالش در سال های باروری در نظر گرفته می شود. با این وجود، مطالعات اخیر نشان می‌دهد که بسیاری از زنان مبتلا به سندرم شوگرن که به خوبی مدیریت شده‌اند و می‌توانند با خیال راحت باردار شوند.

کلید موفقیت در بارداری همراه با سندرم شوگرن در برنامه ریزی دقیق و نظارت منظم نهفته است. زنانی که قصد بارداری دارند باید از قبل با دکتر زنان آنلاین مشورت کنند تا از آمادگی خود اطمینان حاصل کنند. البته یک رویکرد چند رشته‌ای، از جمله متخصصان زنان، زایمان، روماتولوژی، چشم پزشکی، دندانپزشکی، و احتمالاً روانپزشکی برای بررسی جنبه های مختلف سندرم شوگرن و پیامدهای آن در دوران بارداری کمک کننده است.

نگرانی‌های مرتبط با سندرم شوگرن در دوران بارداری عبارتند از:

تشدید خشکی، افزایش حساسیت به عفونت و احتمال افزایش مشکلات خودایمنی زمینه ای. برای به حداقل رساندن خطرات، زنان باردار مبتلا به سندرم شوگرن باید به طور منظم با پزشک خود در ارتباط باشند و علاوه بر مصرف داروها، بهداشت دهان و دندان را رعایت کنند.

علاوه بر این، زنان مبتلا به سندرم شوگرن باید در مورد استفاده از کورتیکواستروئیدها و داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی (NSAIDs) آگاه باشند، زیرا این داروها ممکن است برای جنین‌هایی که در دوران بارداری در معرض آن‌ها قرار می‌گیرند، خطراتی ایجاد کنند. در عوض، درمان‌های جایگزین، مانند هیدروکسی کلروکین، متوترکسات، و عوامل بیولوژیک، گزینه‌های امن‌تری برای کنترل سندرم شوگرن در دوران بارداری هستند.

متخصص بیماری شوگرن

روماتولوژیست‌ها پزشکانی هستند که در زمینه تشخیص و درمان بیماری هایی که مفاصل، ماهیچه ها، استخوان ها و بافت های همبند را تحت تاثیر قرار می‌دهد، آموزش‌های دقیقی را گذرانده اند. درک عمیق آنها از اختلالات خودایمنی مانند سندرم شوگرن آنها را برای ایجاد برنامه های درمانی شخصی، نظارت بر پیشرفت و انجام تنظیمات لازم در طول مسیر مجهز می‌کند.

متخصصان داخلی نیز پزشکان عمومی هستند که بیماری های مختلف پزشکی را درمان می کنند. با این حال، با توجه به ویژگی‌های سندرم شوگرن، یک روماتولوژیست تخصص هدفمندتری است.

بنابراین، هنگامی که با انتخاب بین مراجعه به روماتولوژیست یا متخصص داخلی برای سندرم شوگرن مواجه می‌شوید، انتخاب مورد اول تضمین می‌کند که بالاترین سطح درمانی را دریافت خواهید کرد.